مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و علوم اجتماعی ۱

این مطالب، خلاصه ای از کتاب مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و علوم اجتماعی دکتر علی دلاور و چاپ اول، 1374، می باشد و از انتشارات رشد، که برای استفاده استادان، محققان و دانشجویان رشته های مختلف علوم رفتاری و اجتماعی و کلیه کسانی که به پژوهش با مطالعه یافته های پژوهشی علاقه مندند، تالیف شده است.

امید است که این گونه مطالب راهی برای هرچه علمی تر شدن فعالیت ها از جمله فعالیت های تحقیقاتی و کارهای سازمانی شود.

این مطالب، خلاصه ای از کتاب مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و علوم اجتماعی دکتر علی دلاور و چاپ اول، 1374، می باشد و از انتشارات رشد، که برای استفاده استادان، محققان و دانشجویان رشته های مختلف علوم رفتاری و اجتماعی و کلیه کسانی که به پژوهش با مطالعه یافته های پژوهشی علاقه مندند، تالیف شده است.

امید است که این گونه مطالب راهی برای هرچه علمی تر شدن فعالیت ها از جمله فعالیت های تحقیقاتی و کارهای سازمانی شود.

علم چیست؟

کلمه علم معادل واژه Science است که خود از لفظ لاتین Scientia به معنای دانستـن یا آگاهــی است. به مجمـوعه فعالیت های منظم و منسجمی است که به کمک آن واقعیتهای جهان خارج در کنار هم نهاده می شوند.

نظریه ها ماهیت کلی و منطقی دارند. در حالی که فرضیه ها محدودتر و مشخص ترند و به طور نوعی تا حدی مجردند.

اگرچه تخیل در ساختن نظریه ها دخالت دارد، ولی در جمع آوری و تجزیه و تحلیل واقعیت ها دارای هیچ سهمی نیست.

نظریه ها تقریبا هیچگاه نتیجه فرایندهای کاملا قیاسی نیستند، بلکه بیشتر پیامدهای زنجیره بلندی از فعالیت های تجربی و قیاسی هستند.

نظریه پردازی شامل مجموعه فعالیت هایی مرکب از مشاهده، تجربه و قیاس است. همه نظریه ها به مرور زمان دستخوش تغییر و تحول می شوند و هیچ دانشمندی نتوانسته یا نخواهد توانست حقیقت را به تمامی دریابد.

کیفیت هر طرح تحقیقاتی تا حد زیادی به تصمیم هاو فعالیت هایی بستگی دارد که به جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات منجـر می شود.

اگر مدیر اجرایی طرح، خود را درگیر چنین فعالیت هایی نکند، با خطری جدی مواجه می شود.

اساساً، هدف تمام علوم، شناسایی دنیای اطراف آدمی است. در این فعالیت سه جز عمده وجود دارد: توصیف، کشف نظم و صورت بندی نظریه ها و قوانین.

محقق و دانشمند، ابتدا سعی می کند اشیا یا رویدادهایی را که در جهان اتفاق می افتند، مشاهده و بررسی کند.

دوم، سعی می کند نظم و ترتیب و همچنین بی نظمی هایی را که گاهی اوقات در پدیده مورد بررسی وجود دارند، کشف کند.

سوم، او سعی می کند نظام کشف شده را صورت بندی کند و آن را تعمیم دهد و سرانجام به قانون و نظریه تبدیل سازد. 

علم فعالیتی است منطقی

اساساً، علم یک کار عقلانی و استدلالی است و تبیین علمی باید با امضاء باشد. علم باید بر دلایل منطقی استوار باشد.

در منطق علم، غیرممکن است که پدیده ای دو نتیجه داشته باشد. مثلا وقتی سکه ای به هوا پرتاب می شود و به زمین می افتد، نتیجه آن، هر دو روی سکه نمی تواند باشد.

همچنین یک پدید نمی تواند دارای دو نتیجه جدا از هم و متناقض باشد. مثلاً تحصیلات دانشگاهی نمی تواند هم سبب ثروتمند شدن و هم سبب فقیر شدن فرد خاصی شود.

دو روش منطقی مشخص و بسیار با اهمیت از دیدگاه تحقیقات علمی منطق استقرایی منطق قیاسی رسیدن از کل به جزء پیش بینی موارد جزیی بر اساس نظریه رسیدن از جزء به کل رسیدن از واقعیت به نظریه

در استقراء، شخص از داده های مشاهده شده شـروع می کند سپس آنچه را که مشــاهده کرده است، به کل تعمیم می دهد. این تعمیم، روابط بین پدیده های مشاهده شده را تبیین می کند.

در استدلال قیاسـی، شخص از یک قانون عمومـی و کلـی شروع می کند و سپس آن را برای پیش بینی موارد جزیی مورد استفاده قرار می دهد.

مثال: فرض اصلی (مقدمه کبری)، همه انسان ها فانی هستند.

       فرض فرعی (مقدمه صغری)، سقراط (فانی است) انسان است.

نتیجه؛ سقراط فانی است.

منطق قیاسی، اگرچه که قدیمی است اما در صورتی که از ثبات درونی برخوردار باشد و فرضیه های اولیه درستی داشته باشد، با ارزش است.

شیوه مشاهده مستقیم پدیده ها توسط «فرانسیس بیکن» مطرح شد.

بیکن دریافت که فرایند «تفکر کل به جزء» مانع کشف حقایق نوین است.

بیکن روش نوین منطق استقرایی را به منظور پیشبرد دانش بشری پیشنهاد کرد.

ارزش منطق استقرایی به ثبات درونی و دقت آزمایش های مربوط به آن بستگی دارد و این روش به تنهایی نمی تواند سیستم فکری کاملی برای حل مشکلات علمی باشد.

داروین، روش قیاسی ارسطو را با روش استقرایی بیکن منسجم ساخت. او پس از سال ها جمع آوری اطلاعات درباره گوناگونی گیاهان و جانوران به این فرض رسید که ریشه انواع، در اصل انتخاب طبیعی نهفته است. مطالعات بعدی وی از این فرضیه حمایت کردند.

بنابراین، او توانست به کمک روش قیاس ـ استقراء که اکنون بنیان روش علمی محسوب می شود، نظریه علمی خود را بسط و گسترش دهد.

در تشخیص عوامل تشکیل دهنده فرایند قیاس ـ استقراء، الگوها نقش مهمی دارند.

علم چیست؟ علم، نتیجه عوامل مادی و معنوی از پیش اتفاق افتاده است.

بنای علم بر این فرض استوار است که هر پدیده ای در جهان، علتی قبلی دارد و نقش علم، تشخیص و تعیین علت های قبلی پدیده ها و فهم منطقی آنهاست.

برای دانشمند، هیچ رویدادی اتفاق نمی افتد مگر آنکه علتی داشته باشد.

اولا دانشمندان به علل اصلی تمام رویدادها وافق نیستند و خود نیز چنین ادعایی ندارند. آنها فقط فرض می کنند که عللی وجود دارد که می توان آنها را کشف کرد.

ثانیا          علم، بیشتر اوقات علل چندگانه را برای بروز یک پدیده یا رویداد می پذیرد. زیرا وقوع یک رویداد ممکن است چندین علت داشته باشد.

علم تا حد زیادی به شکلی از تفسیرپذیری و احتمال علل بستگی دارد.

حرکت اخیر علوم انسانی، نمایانگر تاکید بیشتر بر توضیح و تبیین منظم پدیده های انسانی است، در صورتی که در گذشته تاکید بر توصیف بود.

یکی از فرضیه های این کتاب این است که رفتار انسان را می توان مانند اتم و سلول مورد مطالعه علمی قرار داد.

دانشمندان علوم انسانی نیز همچون علمای علم فیزیک درصدد کشف نظــم و قواعد هستند. آنها این کار را از طـریق مشاهده، اندازه گیری دقیـق، کشف روابــط و تدوین و تنظیم مدل ها و نظریه ها انجام می دهند.

نخستین سنگ بنای علم، اندازه گیری یا مشاهده منظم است.

هیچ دلیلی مبنـی بر این که دانشمندان علوم انسانی نمی توانند پدیده های مورد تحقیق خود را اندازه گیری کنند، وجود ندارد.

باور عمومی بر این است که موضوع علوم فیزیکی بیش از موضوع علوم انسانی، دارای نظم و قاعده است.

در کنار ضوابط و مقررات رسمـی، سایر هنجارهای اجتماعی را نیز می توان مشاهده کرد.

انتقـاداتـی که به گـزارشات دانشمندان علـوم انسانــی وارد می کنند: «در مورد پدیده های اجتماعی»

ü      ممکن است ادعا شود که بیان اینگونه قواعد، امری جزئی و کم اهمیت است و همگان از آن باخبرند.

ü      منتقدان ممکن است انگشت روی موارد ضد و نقیض بگذارند و بگویند چنین مشاهداتی در کل درست نیست.

ü      و بالاخره ممکن است استدلال کنند که افراد دست اندرکار مشاهده و ثبت این قواعد، در صورتی که بخواهند می توانند یافته ها را وارونه جلوه دهند.

در دانش عمومی یا به اصطلاح عقل سلیم، نکات ضد و نقیض بسیاری وجود دارد که نیازمند روشنگری است. و اصولی که بی چون و چرا مورد قبول عامه قرار دارند، باید به صورت آزمایشی مورد پژوهش قرار بگیرند.

مستند ساختن امور بدیهی، یکی از فعالیت های اجتماعی و با ارزش هر علم است.

 قواعد اجتماعی در واقع نمایانگر الگوهای اجتماعی هستند و رابطه بین دو متغیر الزاما نباید در صد در صد موارد درست باشد.

ویژگی های علوم انسانی

علوم انسانی منطقی هستند: هدف علوم انسانی، درک منطقی رفتار است

ü      علوم انسانی جبری هستند: هر رویدادی دلایلی دارد و صرفاً تصادفی نیست.

علوم انسانی کلی هستند: یک نظریه اجتماعی، هرچه تصمیم پذیرتر باشد، سودمندتر است.

ü      علوم انسانی از اصل امساک گر پیروی می کنند؛ دانشمند علـوم انسانی سعی می کند تا از حداقل متغیرها، حداکثر قدرت تبیین را بدست آورد.

ü      علوم انسانی تخصصی هستند: دانشمند علوم انسانی، همانند دانشمند علوم فیزیکی، باید روش اندازه گیری خاص خود را مشخص نماید.

علوم انسانی را می توان به صورت آزمایشی مورد بررسی قرار داد

پژوهش های علوم انسانی تکرارپذیرند.

ü      علوم انسانی تغییر و تحول پذیرند.