مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و علوم اجتماعی ۲

مفهوم تحقیق

مفهوم تحقیق از زبان عربی گرفته شده و در لغت به معنای رسیدگی کردن و بررسی، وارسی واقعیت، راست و درست کردن، به حقیقت امری رسیدگی کردن و بازجویی کردن است.

در واقع، عصر روش علمی از زمانی آغاز شد که بشر به صورت منظم و همه جانبه درباره خود و محیط پیرامونش به تفکر پرداخت.

مفهوم تحقیق

مفهوم تحقیق از زبان عربی گرفته شده و در لغت به معنای رسیدگی کردن و بررسی، وارسی واقعیت، راست و درست کردن، به حقیقت امری رسیدگی کردن و بازجویی کردن است.

در واقع، عصر روش علمی از زمانی آغاز شد که بشر به صورت منظم و همه جانبه درباره خود و محیط پیرامونش به تفکر پرداخت.

رفتـار انسان پیچیده است و از آنجا که افراد از نظر احساسات، گرایش های ذهنی و انگیزه ها، بسیار متفاوت هستند، رسیدن به یک نتیجه قطعی و کلی ـ آن چنان که در مورد جنبه های توصیفی و تبیینی پدیده های بی جان امکان پذیر است ـ در مورد انسان مقدور نیست.

تحقیق روندی رسمی تر، منظم تر و قوی تر از روش علمی است. تحقیق با ساختار منظم تری از کنکاش توأم است که معمولا منجر به نوعی ثبت مراحل و گزارش نتایج دستاوردها می شود.

هرچند می توان روح علمی را بدون تحقیق به کار گرفت. ولی تحقیق علمی را نمی توان بدون روش و جوهر علمی انجام داد. بنابراین، تحقیق، مرحله تخصصی تر از روش شناسی علمی است.

راز احیاء و رشد فرهنگی و علمی، پژوهش است.

پژوهش زنگار جهل را می زداید. حقایق را آشکار می کند و راه را برای حل مسایل و مشکلات پیچیده انسانی هموار می سازد.

 تحقیق: عبارتست از مجموعه فعالیت هایی که برای کشف بخشی از جهان حقیقی انجام می شود.

دیدگاه کرلینجر (Kerlenger):

تحقیق عبارت است از بررسـی و مطالعه منظم، کنترل شده و آزمایشی قضیه های فرضی درباره روابط اجتماعی بین پدیده های طبیعی با دیدی انتقادی»

دو شرط درست بودن تحقیق به عنوان یک فرایند پژوهش:

1ـ کنترل دقیق: شرطی که مانع تاثیر عوامل نامربوط و مزاحم می شود (اعتبار درونی).

2ـ نمونه گیری صحیح: شرطی که یافته های پژوهش را قابل بسط و تعمیم می سازد (اعتبار بیرونی).

تحقیق کوششی است برای تنظیم اطلاعات به صورت واژه های تعریف شده و در صـورت امکان بیان آنها در قالب کمیت های قابل اندازه گیری

اولین تقسیم بندی تحقیق از نظر کار

تحقیق کاربردی Applied

تحقیق بنیادی Basic

تحقیق کاربردی: در جستجوی دستیابی به یک هدف عملی است و تاکید آن بر رفاه و سعادت توده مردم است. هدف حل مشکل است. 

تحقیق بنیادی: افزایش حیطه دانش و آگاهی است و ایجاد تغییرات اجتماعی هدف آزمون فرضیه است.

هدف تحقیق بنیادی، تدویـن نکات قابل تعمیم یک نظــریه با یک پیش بینی انتزاعی است. در صورتی که در تحقیق کاربردی، پیش بینی در شرایط عملی و عینی صورت می پذیرد.

محدودیت های تحقیق کاربردی از نظر مرتن (Merton)

v       در تحقیق کاربردی، الزاماً یک سلسله بررسی های نظری وجود دارند. این بررسی ها غالباً به عوامل مختلفی مربوط هستند و به روش های غیرعلمی و سطحی تهیه و تنظیم می شوند.

v       اعتبار پیش بینی های عینی در هر مرحله از تحقیق، به میزان اشتباه های جبران نشده بستگی دارد.

v       پیشنهادهای مطرح شده در این نوع تحقیق، محصول شرایطی هستند که احتمال وقوع آنها وجود دارد.

v       برآورد احتمال وقوع موجب می شود که پیشنهادهایی که بر اساس نتایج تحقیق مطرح می شوند، غیرطبیعی باشند.

تفاوت میان تحقیق کاربردی و بنیادی، با بررسی آنها از نظر زمان و مکان:

یافته های تحقیق کاربردی به میزان بسیار زیادی قائم به زمان و مکان هستند. در صورتی که این ملاک در مورد تحقیق بنیادی صادق نیست.

تفاوت میان تحقیق کاربردی و بنیادی، از نظر هدف:

تفاوت های تحقیق بنیادی و کاربردی از سه دیدگاه:

1. تفاوت از دیدگاه اهداف

2. تفاوت از نظر زمان و مکان

3. تفاوت در شکل بیان مساله

بین تحقیق بنیادی و کاربردی، ارتباط نیرومند و آشکاری وجود دارد. این دو به وسیله یکدیگر تغذیه می شوند. کسب دانش بیشتر، در نتیجه تحقیق بنیادی امکان پذیر است و این دانش، پایه ای برای برنامه ریزی فعالیت های عملی فراهم می سازد.

تحقیق در مـورد فعالیت های عملی، کار ارزشمندی است که از طــریق آن می توان اعتبار فرضیه ها را که به وسیله تحقیق بنیادی صورتبندی شده اند، آزمون کرد.

هاولاند (Hovland)، اهمیت تحقیق بنیادی را به عنوان منبع پرباری از فرضیه ها برای تحقیق کاربردی مورد تاکید قرار داده است.

                                مفاهیم

عناصر پژوهش          متغیر

                                 نظریه

تنها وسیله دریافت و انتقال پیام های علمی، زبان است.      

                                                                           الف) نمادهای بدوی و اولیه

در هر زبان دو نوع نماد یا واژه به کار برده می شود           

                                                                            ب) نمادهای استنتاجی

برای توصیف نمادهای اولیه از نمادهای دیگر نمی توان استفاده کرد.

نمادهای بدوی (در معنای آنها توافق وجود دارد)

X               فرد Y          کنش متقابل  +علامت جمع

نمادهای استنتاجی، از طریق نمادهای بدوی و اولیه تعریف می شوند.

Z = X + Y                   فرد و کنش متقابل بین آنها

نمادهای استنتاجی و تعاریف آنها، مرکب از نمادهای بدوی و اولیه هستند که مفهوم یکسانی را بیان می کنند.

مزیت نمادهای استنتاجی در کارایی آنهاست و تعریف اینگونه نمادها، به تلاش و کوشش کمتری نیاز دارد. 

نمادها به خودی خود قابل فهم نیستند و برای انتقال آنها از مفاهیم استفاده می شود.

به عبارت دیگر، دریافت و انتقال پیام های علمی از طریق مفاهیم، امکان پذیر است.

به طور کلی زبان علمی تشکیل شده است از:

ـ مفاهیم ـ گزاره ـ نظریه

                                                                                              مفاهیم، بلوک هایی هستند که ساختمان دانش به وسیله آنها ساخته می شود.

      یک مفهوم، یک کلمه (واژه) یا مجموعه ای از کلمات است که معنایی از طریق آنها انتقال داده می شود.

      مفهوم، به طبقه ای از محرک ها اطلاق می شود که دارای وجوه مشترکی هستند.

      نمونه هایی از مفاهیم: میز، دانشجو، وزن

مفاهیم متفاوت:          

                                                                                               1ـ مفهوم قابل اندازه گیری و غیر قابل اندازه گیری

      2ـ مفهوم تجربی یا ملموس: مانند خانه، گربه و شخص.                    زمانی که مفهوم قائم به یک شرایط زمانی و مکانی خاص                                                                                                          باشد، به آن واقعی یا تجربی گویند.

                                                                                              3ـ مفهوم مجرد یا نظری: مفاهیمی که از هر گونه شرایط زمانی و                                                                                                   مکانی خاص مستقل هستند و به توصیف موجودیت های    غیرقابل مشاهده می پردازند. مانند وطن، عاطفه و ارتباط.

اولین مرحله در حال توسعه و گسترش دانش، تشخیص مفاهیم نظری و تجربی است.

به این خاطر که هر کدام از این دو دسته مفهوم، وظایف مختلفی در توسعه و گسترش دانش دارند.

هیچ مفهومی بدون فعالیت های شناختی قابل مشاهده نیست.

روشهای توسعه مفاهیم:

توسعه و گسترش یا ادراک یک مفهوم نظری، «توضیح» نامیده می شود. در صورتی که توسعه و گسترش یا ادراک یک مفهوم تجربی را «تعریف» گویند.

از آنجا که مفهوم نظــری یک ایده مجرد و غیرقابل مشاهده را عـرضه می کند. بنابراین، توضیح آن هم باید از یک ایده یا از ایده های غیرقابل مشاهده گرفته شود. و این بدان معنی است که ویژگی های آن مجرد است، نه ملموس و واقعی.

مفاهیم تجربی، بیان کننده نمودهای قابل مشاهده هستند. از اینرو، تعاریف آنها بر اساس ایده های قابل مشاهده استوارند. و این بدان معنی است که ویژگی های آن ملموس و واقعی هستند، نه مجرد.

از مفاهیم نظری به عنوان وسایل تفکر استفاده می شود.

در صورتی که مفاهیم تجربی ابزاری هستند که از طریق آنها برای آزمون تفکر، از مشاهده استفاده می شود.

این دو نوع مفهوم، با وظایف و عملکردهای مختلف و جداگانه، امکان گسترش دانش جدید را بوجود می آورند.

زمانی که یک مفهوم نظری توضیح داده می شود، معنای آن روشن می گردد و این از طریق مفاهیم نظری دیگر با واژه های مجرد صورت می پذیرد.

هویت یک مفهوم، یا از طریق بیان ویژگی های آن مشخص می شود (نظیر طول، عرض، ارتفاع، زمان و ...) یا از طریق بیان ساخت آن (مانند اینکه مفهوم از چه چیزی درست شده است یا چگونه بوجود آمده است).