مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و علوم اجتماعی ۴

نظریه ها، در مفهوم کلی، قضایایی هستند که مطابق قواعدی کامل شده اند.

به بیان دیگر، این قضایا، مطابق با قانون معین و بر اساس داده های قابل مشاهده به همدیگر مربوط شده اند.

نظــریه

نظریه ها، در مفهوم کلی، قضایایی هستند که مطابق قواعدی کامل شده اند.

به بیان دیگر، این قضایا، مطابق با قانون معین و بر اساس داده های قابل مشاهده به همدیگر مربوط شده اند.

از این قضـایا، به عنوان وسایلـی برای پیش بینی و تبیین پدیده های قابل مشاهده استفاده می شود.

فرضیه های نظری، از طریق ارتباط واقعی قطعی که بین مفاهیم نظری وجود دارد، تدوین می شوند

حقیقت این است که حتی در یک علم برای پدیده های متفاوت، انواع مختلف نظریه وجود دارد.

صرف نظر از اینکه نظریه چگونه طرح ریزی و بیان شود، دو هدف مربوط به هم، یعنی توصیف و تبیین را دنبال می کند. به این ترتیب،

نظــریه، وسیله ای است که از طریق آن، انبوهی از داده های مشاهده شده، خلاصه می شوند.

نظریه برای سازمان بندی کردن مشاهده ها بر اساس تشابه درونی ویژگی های انتخاب شده، طرحی فراهم می کند و این تشابه ممکن است بر اساس شکل ظاهری و یا بر پایه وظایف مشترک باشد.

نظریه خوب، آنست که بتواند هر مشاهده ای را به راحتی و بدون شک و تردید طبقه بندی کند.

یعنی هم برای آن، طبقه مناسب وجود داشته باشد و هم این که برای آن، بیش از یک طبقه موجود نباشد.

یک نظریه تبیینی خوب باید بتواند مشاهداتی را که هنوز صورت نگرفته است به شکلی قابل آزمون، پیش بینی و توصیف کند.

نظریه ای که قدرت پیش بینی ندارد، فاقد ارزش تبیینی است.

چرا به نظریه نیاز داریم؟

زیرا همیشه در مشاهده های ما، اشتباهاتی وجود دارد و غالباً حوادث و پدیده هایی رخ می دهند که به دلایلی قابل مشاهده نیستند.

یک نظریه مطلوب، باید قدرت پیش بینی دقیق داشته باشد و همچنین تبیین کند که چرا حادثه مورد نظر به این طریق رخ داده است. 

انواع نظریه

الف) نظریه صوری

قدیمی ترین نوع نظریه پردازی است.

کوشش می شود که پدیده مورد نظر، تبیین گردد. اما در این تبیین، پدیده به عواملی نسبت داده می شود که خود آنها پیچیده و مبهم هستند. بنابراین، این نظریه از نقطه نظر علم مطرود است.

ب) نظریه قیاسی

نظریه است که در آن، برای تبیین از یک پدیده مشخص به عنوان مدل استفاده می شود.

نظریه پردازی از طریق روش قیاسی، مرحله آغازین و موقتی در ساختن نظریه علمی است.

ج) نظریه تقلیلی

مشاهدات را بر اساس ماهیت فعالیت ها یا فرایندهایی که آسانتر از مشاهده حادثه هستند، تبیین می کند.

د) نظریه تجریدی

حوادث پیچیده بر اساس حوادث ساده تبیین می شوند ولی حوادث ساده، نه به عنوان واقعیت، بلکه به عنوان توصیف دقیقی از روابط مورد استفاده قرار می گیرند.

ساخت های تبیینی، «متغیرهای مداخله کننده» نامیده می شوند و معمولاً با بیان ریاضی ابراز می گردند. زیرا، ریاضیات، بیان روشن و دقیقی را برای نظریه تجریدی قابل قبول فراهم می کند.

ملاک های ارزشیابی نظریه:

ملاک های ارزشیابی نظریه، شبیه ملاک های ارزشیابی مفاهیم نظری است که توضیح داده شد. تنها تفاوتی که بین این دو دسته ملاک وجود دارد، این است که ملاک های مورد استفاده در ارزشیابی نظـریه، علاوه بر مفاهیم موجود در نظــریه، برای ارزشیـابـی فرضیه هایی که از نظریه ساخته می شوند نیز مـورد استفاده قرار می گیرند.

دو دیدگاه کاملاً متفاوت در مورد ملاک های ارزشیابی نظریه

نظر ما در مورد اهمیت ملاک های ارزشیابی، این است که تمام ملاک ها اهمیت دارند و رعایت آنها دارای ارزش یکسانی است.

نقش نظریه در پژوهش

نظریه، در تعیین مشاهده ها، اندازه گیری و محدود کردن واقعیت های مـورد پـژوهش، راهنمای پژوهشگــر است. نظریه وسیله ای است که از طــریق آن به جستجـوی همبستگی های آزمایشــی پدیده ها می پردازند. برای نظــریه، نقش های متعدد و متفاوتی مطرح شده است.

بحث بیشتر بر سر این است که آیا باید ابتدا نظریه را ساخت و سپس به پژوهش پرداخت و یا برعکس آن باید عمل کرد و یا ترکیبی از این دو روش را باید به کار بست.

مراحل روش «ابتدا نظریه، بعد پژوهش»

1-تدوین یک نظریه واضح و روشن به صورت بدیهی یا بر اساس فرایندهای توصیف شده

2- انتخاب یک جمله استخراج شده از نظریه به عنوان ملاک مقایسه نتایج پژوهش آزمایشی

3- برنامه ریزی پژوهش به منظور آزمون جمله انتخاب شده از طریق پژوهش آزمایشی

4- چنانچه جمله استخراج شده از نظریه با نتایج پژوهش آزمایشی مطابقت نداشته باشد، ایجاد تغییر در نظریه، یا برنامه ریزی و انجام پژوهش مجدد

5- چنانچه جمله استخراج شده از نظریه با نتایج پژوهش تجربی مطابقت داشته باشد، انتخاب جمله های دیگر برای آزمون با کوشش در تعیین محدودیت های نظریه

مراحل روش «ابتدا پژوهش، بعد نظریه»

1- انتخاب پدیده و تعیین کلیه ویژگی های آن

2- اندازه گیری تمام ویژگی های پدیده در موقعیت های مختلف

3- تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع آوری شده به صورتی دقیق و تعیین هر نوع الگویی که بین آنها وجود دارد

4- در صورتی که بین اطلاعات جمع آوری شده الگوهای معنی داری پیدا شد. باید آنها را به صورت بیان های نظری برای تدوین قانون تنظیم کرد.

ترکیب این دو روش ممکن است روش های کلی تر، دقیق تر و همچنین نمایش منظم تری از فرایندهایی را که واقعاً اتفاق افتاده اند، مهیـا سازد.

 روش ترکیبی فعالیت های علمی را به سه دسته تقسیــم می کند:

مساله و فرضیه

پژوهش علمی در واقع با تلاش برای پاسخ دادن به یک سوال آغاز می‌شود.

مساله به سوال یا مشکلی اطلاق می شود که حداقل دو پاسخ

ممکن برای آن وجـود دارد ، ولی مسلم نیست که کدام پاسـخ

صحیح است.

در بیان صورت بندی مساله رعایت این نکات ضروری است: