مقدمه ای بر روش پژوهش

1- مقدمه

برخی را عقیده بر این است که علم همان روش است. در هر حال می توان به خوبی پذیرفت که هیچ علمی فاقد روش نیست و دست آورد های هر پژوهش علمی به همان نسبت حائز ارزشند که با روشهائی درست اخذ شده باشند(ساروخانی،1382). از رهگذر پژوهش و تجربه است که نا آزموده در بوته آزمایش قرار میگیرد و در ژرفنای تاریک نا آگاهی، بارقه روشن اکتشاف و آگاهی تلألو می یابد.
روش معادل فارسی واژه method (مشتق از واژه یونانی rσοО یعنی در طول و taεm یعنی راه)  به معنای دقیق "در پیش گرفتن راهی" و یا معین کردن گامهائی است که برای رسیدن به هدفی میباید با نظمی خاص برداشت(خاکی،1378).
پژوهش و روش علمی اگر یک چیز نباشند کاملا نزدیک و وابسته به یکدیگرند(هومن،1373). روش علمی یا روش پژوهش علمی، فرایند جستجوی منظم برای مشخص ساختن یک موقعیت نا معین است(بازرگان و دیگران،1376). در نهایت باید اذعان نمود دستیابی به هدف های علم یا شناخت علمی میسر نخواهد شد مگر زمانی که با روش شناسی درست صورت پذیرید. به عبارت دیگر پژوهش از حیث روش است که اعتبار می یابد نه موضوع پژوهش(خاکی‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏،1378).

مقدمه ای بر روش پژوهش

1- مقدمه

برخی را عقیده بر این است که علم همان روش است. در هر حال می توان به خوبی پذیرفت که هیچ علمی فاقد روش نیست و دست آورد های هر پژوهش علمی به همان نسبت حائز ارزشند که با روشهائی درست اخذ شده باشند(ساروخانی،1382). از رهگذر پژوهش و تجربه است که نا آزموده در بوته آزمایش قرار میگیرد و در ژرفنای تاریک نا آگاهی، بارقه روشن اکتشاف و آگاهی تلألو می یابد.
روش معادل فارسی واژه method (مشتق از واژه یونانی rσοО یعنی در طول و taεm یعنی راه)  به معنای دقیق "در پیش گرفتن راهی" و یا معین کردن گامهائی است که برای رسیدن به هدفی میباید با نظمی خاص برداشت(خاکی،1378).
پژوهش و روش علمی اگر یک چیز نباشند کاملا نزدیک و وابسته به یکدیگرند(هومن،1373). روش علمی یا روش پژوهش علمی، فرایند جستجوی منظم برای مشخص ساختن یک موقعیت نا معین است(بازرگان و دیگران،1376). در نهایت باید اذعان نمود دستیابی به هدف های علم یا شناخت علمی میسر نخواهد شد مگر زمانی که با روش شناسی درست صورت پذیرید. به عبارت دیگر پژوهش از حیث روش است که اعتبار می یابد نه موضوع پژوهش(خاکی‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏،1378).

2- روشهای شناخت

شناخت شناسی نخستین گام و سنگ بنای آشنائی با روشهای پژوهش است. روشهای شناخت متعدد است و قدمتی به بلندای تاریخ بشر دارد. برای نمونه شناخت از طریق سیر و سلوک و عرفان یا شناخت از طریق مراجعه به افراد با صلاحیت از راه های کسب معرفت می باشند اما در روشهای تحقیق با دو رویکرد اصلی از شناخت مواجه هستیم:

رویکرد خردگرایانه یا Rationalistic approach: این رویکرد بر پایه قدرت تفکر استوار است و فرض بنیادی این روش آن است که عقل قادر به شناخت همه پدیده ها می باشد. استدلال قیاسی یعنی رسیدن از کل به جز اساس رویکرد خردگرایانه است که با مطالعات ارسطو آغاز شده است.

رویکرد تجربی یا طبیعت گرایانه یا Naturalistic approach: این پارادایم بر پایه اصول پوزیتیویسم (Positivism) استوار است یعنی فرض می شود واقعیت چیزی است که فرد می تواند به وسیله حواس خود آن را تجربه کند. بنابراین می توان متغیرهای یک پدیده پیچیده را به طور جداگانه مورد بررسی قرار داد. استدلال استقرائی یعنی رسیدن از جز به کل اساس رویکرد تجربی است که در دوران رنسانس در برابر رویکرد خردگرایانه مطرح شد.

هر پژوهش علمی دارای دو مرحله است . مرحله اول با استدلال قیاسی شروع می شود و در مرحله دوم با استدلال استقرائی به پایان می رسد:

مرحله اول (استدلال قیاسی) : مبانی نظری و پیشینه پژوهش --> فرضیه سازی --> تدوین گویه ها و سنجه های هر فرضیه

مرحله دوم (استدلال استقرائی) : جمع آوری، تلخیص و تجزیه و تحلیل داده ها --> نتیجه گیری و فرضیه سازی

3- دسته بندی روش های تحقیق

روشهای پژوهش در علوم رفتاری را معمولا با توجه به دو ملاک هدف و ماهیت تقسیم بندی می کنند (حافظ نیا،1382).

• دسته بندی روش های تحقیق بر اساس هدف

براساس هدف پژوهش ها به پژوهش های بنیادی و کاربردی تقسیم می شوند. البته زهره سرمد معتقد است پژوهش ها براساس هدف به سه دسته تقسیم می شوند: تحقیق بنیادی، تحقیق کاربردی و تحقیق و توسعه. با عنایت به توضیحات زیر می توان گفت تحقیق و توسعه خود یک نوع تحقیق کاربردی است.

- تحقیق بنیادی: پژوهشی است که به کشف ماهیت اشیاء پدیده‌ها و روابط بین متغیرها، اصول، قوانین و ساخت یا آزمایش تئوری‌ها و نظریه‌ها می‌پردازد و به توسعه مرزهای دانش رشته علمی کمک می‌نماید. هدف اساسی این نوع پژوهش تبیین روابط بین پدیده ها، آزمون نظریه ها و افزودن به دانش موجود در یک زمینه خاص است. برای مثال "بررسی رابطه اعتماد و تعهد در روابط صنعتی" یک نمونه تحقیق بنیادی است. سطح گفتمان کلی و انتزاعی در حوزه یک علم است. تحقیق بنیادی می تواند نظری یا تجربی باشد.

تحقیق بنیادی نظری از روش‌های استدلال عقلانی و قیاسی استفاده می‌کند و بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای انجام می‌شود. تحقیق بنیادی تجربی از روش‌های استدلال استقرائی استفاده می‌کند و بر پایه روشهای میدانی انجام می‌شود.

- تحقیق کاربردی: پژوهشی است که با استفاده از نتایج تحقیقات بنیادی به منظور بهبود و به کمال رساندن رفتارها، روش‌ها، ابزارها، وسایل، تولیدات، ساختارها و الگوهای مورد استفاده جوامع انسانی انجام می‌شود. هدف تحقیق کاربردی توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص است. در اینجا نیز سطح گفتمان انتزاعی و کلی اما در یک زمینه خاص است. برای مثال "بررسی میزان اعتماد مشتریان به سازمان فرضی" یک نوع تحقیق کاربردی است.

• دسته بندی روش های تحقیق بر اساس نحوه گردآوری داده ها

سرمد معتقد است پژوهش ها براساس نحوه گردآوری داده ها به دو دسته تقسیم می شوند: تحقیق توصیفی و تحقیق آزمایشی

- تحقیق توصیفی یا غیر آزمایشی شامل 5 دسته است: پیمایشی، همبستگی، پس رویدادی، اقدام پژوهی، بررسی موردی

- تحقیق آزمایشی به دو دسته تقسیم می شود: تحقیق تمام آزمایشی و تحقیق نیمه آزمایشی

نظر به گستردگی موضوع ادامه مبحث را در  پیگیری کنید.

4- روشهای گردآوری اطلاعات

روشهای گردآوری اطلاعات به دو دسته میدانی و کتابخانه ای تقسیم می شود. روشهای کتابخانه ای در تمام تحقیقات مورد استفاده قرار می گیرند. برخی تحقیقات مانند تحقیقات تاریخی اساساً کتابخانه ای هستند. روشهای میدانی عبارتند از مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه، آزمون، مباحثه و مولتی مدیا (چندرسانه ای).

ویژگی اساسی تحقیق علمی اتکا به داده ها و اطلاعات دست اول است. این ویژگی یک تحقیق را از یک مطالعه، تالیف و تدوین جدا می سازد. شیوه مطالعات کتابخانه ای و خلاصه نمودن مطالعات پیشین به صورت متن داستان گونه در روشهای تحقیق علمی امروز جائی ندارد. بنابراین مهمترین موضوع در گردآوری اطلاعات این است که بر اطلاعات دست اول ناشی از همان تحقیق تکیه شود. مطالعات گذشته نیز بهتر است در قالب ماتریس ها و نمودارها بصورت بسیار فشرده ارائه شود.

5- جامعه آماری و نمونه آماری

در صدر برنامه ریزی هر مطالعه یا تحقیقی این سوال که حجم نمونه چقدر باید باشد قرار دارد. انتخاب نمونه بزرگتر از حد نیاز موجب اتلاف منابع می شود و انتخاب نمونه های خیلی کوچک منتج به نتایج غیرقابل اتکا می شود(عادل آذر، آمار و کاربرد آن در مدیریت، 1383).
مجموعه واحدهائی که حداقل در یک صفت مشترک باشند یک جامعه آماری را تشکیل می دهند (خاکی، 1378). نمونه آماری عبارت است از تعدادی از افراد جامعه که صفات آنها با صفات جامعه مشابه بوده معرف جامعه باشد. نمونه گیری نیز فرایند انتخاب نمونه است. روشهای متعددی برای نمونه گیری وجود دارد:

- نمونه گیری تصادفی ساده: زمانی که حجم جامعه معلوم باشد و تغییرات صفت مورد مطالعه در جامعه شدید نباشد. نمونه گیری تصادفی ساده با استفاده از جدول اعداد، قرعی کشی یا سیستماتیک صورت می گیرد.

- نمونه گیری چینه ای (stratified): زمانی که حجم جامعه معلوم باشد ولی تغییرات صفت مورد مطالعه در جامعه شدید باشد.

- نمونه گیری خوشه ای و چند مرحله ای: زمانی که حجم جامعه نامعلوم باشد.

فرمول های تعیین اندازه نمونه متفاوت است. یکی از روشهای پرکاربرد در تعیین حجم نمونه فرمول زیر است:

در این فرمول مهمترین پارامتری که نیاز به برآورد دارد S² است که همان واریانس نمونه اولیه است. برای محاسبه S² تعدادی پرسشنامه توزیع شده و واریانس نمونه اولیه محاسبه می شود. مقدار یک مقدار ثابت است که به فاصله اطمینان و سطح خطا(α) بستگی دارد. معمولاً سطح خطا 5% یا 1% در نظر می گیرند. برای مثال اگر سطح خطا یا سطح معناداری (significant level) برابر 5% در نظر گرفته شود سطح اطمینان برابر با 95% خواهد بود. در نتیجه  با توجه به جدول آماری 1.96 خواهد بود. این جداول در انتهای کتابهای آمار وجود دارند. مقدار d نیز براساس همان سطح خطا یا برابر 0.05 در نظر گرفته می شود.

دقت کنید همیشه فرض صفر در سطح اطمینان قرار دارد. احتمال رد فرض صفر وقتی فرض صفر درست باشد خطای نوع اول نامیده می شود. بنابراین هرچه  α کوچکتر باشد سطح اطمینان بزرگتر شده و احتمال خطای نوع اول کمتر می شود. اما در چنین حالتی توان آزمون پائین خواهد آمد. توان آزمون یعنی توان رد فرض صفر وقتی فرض صفر غلط است. توان آزمون برابر است با 1-α . جهت بالابردن همزمان توان آزمون و پائین آرودن احتمال خطای نوع اول بهتر است حجم نمونه افزایش یابد. در این صورت احتمال خطای نوع دوم نیز کمتر خواهد شد. خطای نوع دوم یعنی احتمال پذیرش فرص صفر غلط.

مثال: در یک پژوهش ذیحسابان دستگاه­های اجرائی کشور جامعه آماری پژوهش را تشکیل می­دهند. جهت تعیین حجم نمونه یک مطالعه مقدماتی با توزیع پرسشنامه بین 20 نفر از ذیحسابان دستگاه­های اجرائی کشور انجام شد و با برآورد واریانس نمونه اولیه در سطح اطمینان 95 درصد، حجم نمونه از طریق فرمول زیر محاسبه گردید:

با توجه به محاسبات انجام شده 82 نفر به عنوان نمونه آماری مورد مطالعه برآورد گردید.

6. ابزار اندازه گیری و جمع‌آوری اطلاعات

زمانیکه موضوع پژوهش انتخاب شد و نوع تحقیق براساس هدف مشخص گردید ابتدا باید براساس ادبیات پژوهش به تعریف عملیاتی متغیرهای پژوهش پرداخت و سپس متغیرهای پژوهش باید به نوعی اندازه گیری و سنجش شوند. به طور کلی روش های گردآوری اطلاعات در یک پژوهش را می توان به دو دسته کتابخان ای و میدانی تقسیم نمود. در خصوص جمع آوری اطلاعات مربوط به ادبیات موضوع و پیشینه تحقیق از روش های کتابخانه ای و در خصوص جمع آوری اطلاعات برای تایید یا رد فرضیه های پژوهش از روش میدانی استفاده می گردد.

پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده از ابزارهای رایج اندازه گیری متغیرها هستند اما در بسیاری از تحقیقات علوم انسانی از مقیاس های سنجش نگرش استفاده می شود. مشهور ترین مقیاس های سنجش نگرش عبارتند از: مقیاس لیکرت، مقیاس افتراق معنائی، مقیاس ثرستون، مقیاس گاتمن و مقیاس فاصله اجتماعی بوگاردوس.  

مقیاس لیکرت به عنوان یکی از متداول ترین ابزار جمع آوری اطلاعات در تحقیقات پیمایشی مورد استفاده قرار می گیرد و عبارت است از مجموعه ای از پرسش های هدف دار که نظر، دیدگاه و بینش یک فرد پاسخگو را مورد سنجش قرار می دهد (حافظ نیا،1377).

• تهیه مقیاس لیکرت

برمبنای نظریه چرچیل (1979) برای ایجاد یک مقیاس زمانیکه ابعاد موضوع مورد مطالعه شناسائی شدند باید مجموعه ای از آیتم ها در ارتباط با هر بعد ایجاد گردند(سین و دیگران،2005). براساس مطالعه متون مشابه، مصاحبه و مباحثه های تفصیلی با اساتید راهنما و مشاور و نیز  براساس نظر متخصصان و مدیران رده بالای سازمان مورد مطالعه، آیتم های مورد نظر جهت سنجش هر بعد شناسائی، تحلیل و غربال می­گردد تا در نهایت یک مقیاس چند بعدی که روائی آن  از نظر متخصصان علمی و عملی مورد تائید بوده است، توسعه داده شود.

در تهیه و تدوین پرسشنامه می­توان از یک پرسشنامه استاندارد استفاده کرده و با نظر کارشناسان و ادبیات پژوهش آنرا بومی­سازی و متناسب با فضای کلی حاکم بر پژوهش نمود.
پرسشنامه مورد استفاده در یک پژوهش عموماً متشکل از دو دسته سوالات عمومی و تخصصی است. دسته اول سوالات عمومی پیرامون مشخصات فردی پاسخ دهندگان مانند جنسیت، سن، میزان تحصیلات، مرتبه سازمانی و وضعیت استخدامی است. دسته دوم سوالات تخصصی پرسشنامه هستند که برای آزمون فرضیه­های پژوهش طراحی شده­اند. جهت امتیاز دهی و ارزش گزاری کمی سوالات تخصصی از طیف لیکرت استفاده می­شود(جدول 3-1).

بسیار زیاد	زیاد	متوسط	کم	بسیار کم	گزینه انتخابی
5	4	3	2	1	امتیاز

جدول3-1: نمره دهی به سوالات در طیف لیکرت

• روایی یا اعتبار پرسشنامه (Validity)

مقصود از روائی آن است که وسیله اندازه گیری، بتواند خصیصه و ویژگی مورد نظر را اندازه بگیرد. اهمیت روائی از آن جهت است که اندازه­گیریهای نامناسب و ناکافی می تواند هر پژوهش علمی را بی ارزش و ناروا سازد(خاکی،1378).
در یک پژوهش برای بررسی روایی پرسشنامه از روش روایی محتوائی، ملاکی و اعتبار سازه استفاده می شود. روایی محتوائی بیشترین کاربرد را در تعیین روائی یک مقیاس دارد. اعتبار محتوای یک ابزار اندازه گیری به سوال های تشکیل دهنده آن بستگی دارد. برای تعیین اعتبار محتوائی پرسشنامه به تعدادی از صاحب نظران و اساتید مدیریت و علوم رفتاری از جمله استاد راهنما و مشاور داده شده و از آنها در مورد سوالات و ارزیابی فرضیه ها نظرخواهی می گردد تا روائی پرسشنامه را تایید نمایند.

• پایائی یا اعتماد پرسشنامه (Reliability)

قابلیت پایائی یکی از ویژگی های فنی ابزار اندازه گیری است که نشان دهنده این است که ابزار اندازه گیری تا چه اندازه نتایج یکسانی در شرایط مشابه به دست می دهد. بازآزمائی، آزمون همتا، تصنیف، کودر-ریچاردسون و آلفای کرونباخ از جمله روشهای سنجش پایائی هستند که در این جا روش آلفای کرونباخ تشریح می شود.
یکی از روش های محاسبه قابلیت پایایی، ضریب آلفای کرونباخ می باشد که برای محاسبه آن  ابتدا باید واریانس نمرات هر سوال پرسشنامه و واریانس کل آزمون را محاسبه کرد و سپس با استفاده از فرمول زیر مقدار ضریب آن  را محاسبه نمود(بازرگان،1376).

α = ضریب آلفای کرونباخ

k = تعداد سوال های پرسشنامه

= واریانس مربوط به سوال i

 واریانس کل آزمون

ضریب آلفای کرونباخ در یک پژوهش، با یک مطالعه مقدماتی با توزیع 20 الی 30 پرسشنامه محاسبه می­شود. لازم به ذکر است چنانچه ضریب آلفای کرونباخ بیش از 7/0 محاسبه گردد، پایایی پرسشنامه مطلوب ارزیابی می شود.

6) روش های آماری مورد استفاده

در یک پژوهش جهت بررسی و توصیف ویژگیهای عمومی پاسخ دهندگان از روش­های موجود در آمار توصیفی مانند جداول توزیع فراوانی، در صد فراوانی، درصد فراوانی تجمعی و میانگین استفاده میگردد. روشهای مربوط به آمار توصیفی و استنباطی را در  پیگیری کنید.

منابع

فارسی

1- آذر، عادل(1383). آمار و کاربرد آن در مدیریت، انتشارات سمت، تهران، چاپ سوم
2- بازرگان، ع (1376). روش­های تحقیق در علوم رفتاری، انتشارت آگاه، تهران
3- حافظ­نیا، م، ر(1382). مقدمه­ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، انتشارات سمت، تهران، چاپ هشتم
4- خاکی، غ، ر(1378). روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی، کانون فرهنگی انتشارات داریت، تهران، چاپ دوم
5- دواس،دی،ای.(1383). پیمایش در تحقیقات اجتماعی، (نائینی.ه، مترجم) تهران: نشر نی (تاریخ انتشار به زبان اصلی:1991)
6- ساروخانی، ب (1382). روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اقتصادی، تهران، چاپ هشتم
7- سرمد، زهره و دیگران(1378). روش های تحقیق در علوم رفتاری، انتشارات آگاه، تهران، چاپ دوم

لاتین

1- Elliott, A.C., & Woodward, W.A. (2006) Statistical Analysis Quick Reference Guidebook, Sage.
2- Keppel, G. & Wickens, T.D. (2004). Design and Analysis: A Researcher’s Handbook (4th Ed.), Pearson Prentice Hall.
3- Moher D, Dulberg CS, Wells GA. Statistical power, sample size, and their reporting in randomized controlled trials. JAMA. 1994;272:122-124.
4- Moore, D. and McCabe, G. (2006). Introduction to the Practice of Statistics, Fourth Edition, New York: WH Freeman & Co.
5- Sin, leo.y.m et al.(2005), Conceptualization and scale development, European Journal of Marketing,39(September), 1264 – 1290.
6- Churchill, G.A. Jr (1979), “A paradigm for developing better measures of marketing constructs”, Journal of Marketing Research, Vol. 16 No. 1, pp. 64-73.