راهنمای کسب کارشناسی ارشد/دکترای مدیریت

پرسشنامه، Questionnaire

1. مقدمه

در بسیاری از علوم، تحقیقات بر اساس پرسشنامه صورت می گیرد. طراحی یک پرسشنامه خوب نیازمند تجربه و رعایت پاره ای قوانین می باشد. این نوشتار مطالب مرتبط با بهره برداری صحیح از یک پرسشنامه را در سر فصل عناوین ذیل ارائه می نماید:

1.1. پرسشنامه چیست؟

1.2. هدف از طراحی پرسشنامه

1.3. بیان مساله

1.4. تعیین جامعه آماری و انتخاب نمونه

1.5. اصول تدوین پرسشنامه

1.6. توزیع مقدماتی پرسشنامه

1.7. کنترل کیفیت پرسشنامه

1.8. توزیع نهائی پرسشنامه

1.9. تجزیه و تحلیل آماری پرسشنامه

2. پرسشنامه چیست؟

پرسشنامه شامل دسته ای از پرسش ها ست که برطبق اصول خاصی تدوین گردیده است و به صورت کتبی به افراد ارائه می شود و پاسخگو بر اساس تشخیص خود جواب ها را در آن می نویسد.

2.1. طبقه بندی بر اساس ماهیت پرسشنامه

- پرسشنامه باز

- پرسشنامه بسته

در پرسشنامه باز با سوالات باز روبرو هستیم. در اینجا پاسخگو می تواند بدون محدودیت هر پاسخی را که مد نظرش باشد در مورد آن پرسش بنویسد و یا در آن زمینه توضیح دهد. در اینگونه سوالات، اطلاعات دقیق تر، کامل تر و دارای ارزش بیشتر هستند ولی طبقه بندی و نتیجه گیری از آنها مشکل تر و به تجربه زیاد نیازمند دارد.

در پرسشنامه بسته با پرسش های بسته مواجه هستیم. برای هر پرسش تعدادی گزینه و پاسخ انتخاب شده است که فرد پاسخ دهنده باید یکی از آنها رابه عنوان پاسخ بگزیند. هریک از پاسخ ها به گونه ای تنظیم شده است که در عین منطقی بودن برای آن سوال از پاسخ مربوط به دیگر سوالات مجزا باشد. در اینجا پاسخ ها را می توان به سرعت نوشت و تجزیه و تحلیل و طبقه بندی پاسخ ها نیز ساده تر است اما اطلاعات به دقت و کاملی پرسش نامه باز نیست.

2.2. انواع پرسشنامه از لحاظ اجرا عبارتند از:

- پرسشنامه به طریق رو در رو

- پرسشنامه تلفنی

- پرسشنامه پستی

- پرسشنامه رایانه ای

- پرسشنامه پست الکترونیکی

- پرسشنامه اینتنرنتی یا صفحات وب (لینک نمونه این پرسشنامه)

2.3. انواع پرسشنامه از لحاظ محتوای سنجش شده عبارتند از:

- پرسشنامه آگاهی سنجی Survey of Knowledge

- پرسشنامه نگرش سنجی Survey of Attitude

- پرسشنامه عملکرد سنجی Survey of practice

3. هدف از طراحی پرسشنامه

- تهیه فهرستی از هدف هایی است که پژوهشگر قصد دارد به کمک پرسشنامه به آنها برسد.

- داشتن درک روشنی از آنچه که باید حاصل شود

- به چه نوع اطلاعاتی نیاز داریم

- با این اطلاعات چه کارهایی می توانیم انجام دهیم

- چگونه هر سؤالی در پرسشنامه در رسیدن به این هدف به ما کمک می کند

- روش های تجزیه و تحلیل اطلاعاتی که پس از اجرای پرسشنامه جمع آوری می شوند چیست؟

4. بیان مساله

4.1. What is the problem

4.2. به دنبال چه هستید؟

4.2.1. توصیف رفتار یا

4.2.2. طرز تفکر یا

4.2.3. یک احساس ویژه یا

4.2.4. آزمون رابطه بین دو یا چند متغیر

5. تعیین جامعه آماری و انتخاب نمونه

الف) در تعیین جامعه آماری به این نکات توجه داشته باشید:

5.1. اهمیت موضوع

5.2. قابلیت تعمیم پذیری

5.3. علاقه پژوهشگر

5.4. منابع اطلاعاتی

یک جامعه آماری می تواند شهرک، شهر، استان، کشور، منطقه آموزشی واحد نظامی یا زیر گروهی از واحدهای ذکر شده نظیر گروه های قومی، مذهبی، سنی و شغلی باشد. توجه داشته باشید به علت وسعت زیاد جامعه موردنظر، همیشه مطالعه تمام آن مقدور نیست و بعلاوه برای توصیف ویژگی های جامعه موردنظر و آزمون فرضیه در مورد آن نیازی به مطالعه تمام اعضای جامعه نیست. فلذا به انتخاب نمونه ای از اعضای جامعه که معرف و نماینده واقعی آن باشند اقدام می نمائیم.

ب) در تعیین نمونه آماری به این نکات توجه داشته باشید:

5.5. در تعیین حجم نمونه از فرمول ها و معیار های آماری استفاده کنید.

5.6. توجه داشته باشید بیشترین حجم نمونه قابلیت تعمیم نمونه به جامعه را محقق خواهد نمود.

5.7. برای مثال هنگامیکه شما مشغول طراحی یک پرسشنامه سنجش رضایت شغلی در یک شرکت یا سازمان بزرگ می باشید می توانید با کمک واریانس و انحراف معیار جنس، سن یا تحصیلات تعداد نمونه مورد نیاز خود را بدست آورید.

5.8. روش نمونه گیری را مشخص کنید: مثلا نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای

6. اصول تدوین پرسشنامه

در پژوهش هایی که از پرسشنامه استفاده می شود اعضا نمونه یا جامعه با پر کردن پرسشنامه و بازگرداندن آن به پژوهشگر در مصاحبه ای که خود آن را بر عهده داشته اند شرکت می کنند؛ به همین دلیل سؤال ها و راهنمایی های مربوط به آن باید به اندازه کافی روشن و قابل فهم باشد تا پاسخگو نقش مصاحبه کننده را نیز اجرا کند و بتواند افراد مورد نظر را در مشارکت ترغیب کند. دستورالعمل، سؤال ها و راهنمایی آن باید به گونه ای طرح شود که افراد مورد نظر را به ادامه همکاری و برگرداندن پرسشنامه علاقه مند نماید؛ این امر به خاطر عدم حضور مصاحبه گر واقعی برای توضیح بیشتر و تشویق پاسخ دهنده است.

بیشتر پرسشنامه ها حاوی مطالبی هستند که به منظور اندازه گیری متغیرهای وابسته و مستقل و ویژگی های موردنیاز تهیه و تدوین می شود دستورالعمل هایی که در تنظیم پرسشنامه الزامی هستند به شرح ذیل است:

6.1. سؤال های پرسشنامه باید ساده، روشن و دقیق باشند؛ زیرا هنگام پاسخگویی به آنها کسی جهت تعریف و توضیح حضور ندارد.

6.2. سؤالات پرسشنامه باید به صورت پاسخ بسته نوشته شود (یک گزینه از بین چند گزینه انتخاب شود) و بهتر است تعداد سؤال های پاسخ باز به حداقل ممکن برسد ولی حذف نشود. امکان دارد پاسخ هایی که به سؤالات باز داده می شود ناتمام و بی ربط باشند. ناخوانایی، غلط املایی و تفسیر پاسخ های باز از دیگر مشکلات سؤال های پاسخ باز می باشند.

6.3. به صورت اضافی و به خاطر جلوگیری از اشتباه از سؤالات گُزیده استفاده می شود. سؤال های گزیده به پرسش هایی گفته می شوند که گروه معینی از پاسخ دهندگان به آن پاسخ می دهند. برای مثال با مطرح کردن سؤالی درباره وضعیت تأهل در پرسشنامه می توان پاسخ دهندگان متأهل را شناسایی کرد و سپس پرسش های مربوط به فرزند، یا فرزندان، همسر و سایر موارد را مطرح نمود. هر سؤال گزیده به راهنمایی خاص خود نیاز دارد.

6.4. سؤال های مربوط به گذشته را در یک محدوده زمانی مشخص مطرح کنید در صورتی که قصد دارید درباره رفتار گذشته افراد اطلاعاتی کسب کنید، زمان مورد نظر را مشخص کنید. برای مثال این سؤال که چند بار مرتکب تخلفات رانندگی شده اید بسیار مهم است. عدم وجود محدوده زمانی مشخص در چنین سؤال هایی موجب می شود که افراد پاسخ های خود را به زمان های متفاوت نسبت دهند. لذا اطلاعاتی که در این گونه موارد بدست می آید در بهترین حالات فاقد انسجام خواهند بود و در بدترین شرایط به قدری مبهم اند که نمی توان بر اساس آنها دست به تحلیل زد. در محدوده های زمانی که چنین سؤال هایی به کار می روند به صورت زیر باید عمل شود که به صورت عبارت هایی همچون: در 5 سال گذشته، در یک سال گذشته، در یک ماه گذشته و یا اینکه اساساً سؤال کرد چه موقع برای اندازه گیری تعداد دفعاتی که رفتار افراد در آن ارتباط انجام شده است، اغلب محدوده زمانی کوتاه تر مناسب است زیرا پاسخ دهندگان نمی توانند وقوع رفتارهای خود را در زمان های طولانی به یاد آورند.

6.5. برای سؤال های حساس چارچوب مناسبی فراهم سازید گاهی اوقات پرسش هایی مطرح می شوند که ممکن است مغایر عقیده، باور، نگرش و مکاتب فکری باشند.

6.6. تعدادی از سؤال های پرسشنامه را به ویژگی های فردی و جمعیتی اختصاص دهید. این نوع سؤال ها که بر ویژگی هایی فردی تأکید دارند در قالب پرسشنامه ها مطرح می شود این پرسش ها از مواردی به این شرح تشکیل شده اند: سن، جنس، وضعیت تأهل، قوم و نژاد، تحصیلات، شغل، درآمد و گاهی اوقات مذهب، نوع مالکیت محل مسکونی، ترکیب خانوادگی.

6.7. سؤال های پرسشنامه باید یکی از جنبه های هدف و یا فرضیه صورت بندی شده را اندازه گیری کند به منظور تهیه و تنظیم پرسشنامه ای مناسب باید هر یک از سؤال های پرسشنامه هدفی را اندازه گیری کند؛ به عبارت دیگر سؤال باید به شیوه ای تنظیم شود که به کمک آنها بتوان اطلاعات لازم برای پاسخ دادن به سؤال های تحقیق یا آزمون فرضیه های صورت بندی شده جمع آوری کرد.

6.8. سؤال های پرسشنامه را با توجه به موضوع پژوهش در ارتباط با خصوصیت جامعه ای که پرسشنامه در آن اجرا می شود تعیین کنید. نظم و ترتیبی که سؤال های پرسشنامه بر اساس آن طرح می شود متفاوت است. ولی در اینکه جای هر سؤالی کجا باشد اتفاق نظری وجود ندارد. بعضی ترجیح می دهند که نکات مربوط به ویژگی های فردی و خانوادگی در ابتدای پرسشنامه و سؤال های حساس در آخر آورده شود و برخی عکس این عمل را انجام می دهند در واقع این پژوهشگر است که باید با توجه به بینشی که در مورد موضوع و جامعه ی پژوهشی خود دارد جای هر سؤال یا نظم و ترتیب آنها را تعیین نماید. چنانچه موضوع اهمیت قابل توجهی داشته باشد بهترین شیوه آن است که پرسش های مربوط به موضوع اصلی را در ابتدا بیاوریم تا بالاترین نسبت پاسخ دهی بدست آید.

6.9. صفحه اول پرسشنامه بایستی مربوط به نحوه ی پاسخگویی به سؤال ها باشد. و در آن به پرسش شونده اطمینان دهید که پاسخ های وی و اطلاعاتی که در اختیار شما قرار می دهد محرمانه تلقی خواهد شد.

6.10. هیچگاه در یک پرسش دو موضوع را مورد پرسش قرار ندهید زیرا پرسش شونده ممکن است پاسخ متفاوتی به هر یک از سوال ها داشته باشد.

6.11. در طراحی سوال ایده خودتان و یا به عبارتی پاسخ خودتان را به پرسش شونده دیکته نکنید. بعض سوالا ها طوری طراحی میشوند که پاسخ مشخصی دارند که مفید نیست.

6.12. از صفحه آرائی، چیدمان شکیل و فونت های مناسب و درشت برای طراحی پرسشنامه استفاده کنید.

6.13. در پرسش های بسته می توانید از طیف لیکرت برای پاسخگوئی استفاده کنید.

6.14. پرسشنامه را جذاب کنید. یکی از راه های رسیدن به این هدف چاپ پرسشنامه است.

6.15. پرسشنامه را صفحه بندی کنید.

6.16. سؤال های پرسشنامه را تا حد ممکن به شکل ساده طرح کنید به نحوی که پاسخگویی به آنها آسان باشد.

6.17. در ابتدا و انتهای پرسشنامه، نام و نام خانوادگی و آدرسی را که پرسشنامه به آنجا فرستاده شود ذکر کنید.

6.18. نحوه پاسخگویی به سؤال ها را خیلی ساده و با حروف درشت ذکر کنید.

6.19. در ابتدای هرنوع سؤال یک مثال مطرح و نحوه پاسخگویی به آن را مشخص کنید.

6.20. سؤال های پرسشنامه را براساس نظم منطقی مطرح کنید.

6.21. در ابتدای پرسشنامه سؤال هایی را مطرح کنید که جالب هستند.

6.22. در پرسشنامه هایی که خیلی طولانی هستند سؤالات مهم را در آخر پرسشنامه نیاورید.

6.23. از به کاربردن کلماتی که پاسخ دهندگان نسبت به آنها حساس هستند خودداری نمایید.

6.24. در هر سؤال اطلاعات را به طور کامل بیان کنید به نحوی که سؤال برای پاسخ دهنده معنی دار باشد.

6.25. طول پرسشنامه بر دقت پاسخگویی تأثیر دارد بنابراین در صورت امکان پرسشنامه را مختصر مطرح کنید. به عبارت دیگر در پرسشنامه فقط سؤال هایی را مطرح کنید که در جهت رسیدن به هدف های پژوهش مورد نیاز هستند.

7. توزیع مقدماتی پرسشنامه

پس از تدوین پرسشنامه و قبل از سنجش گسترده نخستین مرحله ارزیابی مقدماتی پرسشنامه است. زیرا ممکن است پرسشنامه نیاز به بررسی مجدد، حذف از تعدادی از سوالات و یا افزودن سوالت جدید بر مبنای اطلاعات دریافتی از پرسش های باز باشد.

پس لازم است پیش نویس پرسشنامه قبل از اینکه به صورت نهایی تهیه و تنظیم شود چندین بار و از دیدگاه های مختلف بررسی شود. "دِیلی مَن" پیشنهاد می کند که پرسشنامه قبل از اجرا به صورت آزمایشی برای سه گروه زیر اجرا گردد:

7.1. گروهی از افراد جامعه که قصد دارید که یافته های پژوهش را به آنها تعمیم دهید.

7.2. کسانی که نتایج بررسی بوسیله آنها مورد استفاده قرار می گیرند مانند نهادهای اجرایی، مدیران سازمان ها و ....

7.3. صاحب نظران و متخصصانی که در تهیه و تنظیم پرسشنامه تبحر و تجربه دارند

معمولا در این مرحله پرسشنامه بین خبرگان و یا نمایندگان اقشار مختلف نمونه آماری صورت می پذیرد. و بر اساس تجربه بایستی حداقل 10 الی 15 درصد نمونه آماری را پوشش دهد.

8. کنترل کیفیت پرسشنامه

موضوع کنترل کیفیت نتایج یک پرسشنامه دامنه وسیعی از موضوعات مختلف را در بر می گیرد. اگر پرسشنامه را مانند یک آزمون فرض کنیم، به طور کلی می توان گفت یک آزمون خوب باید از ویژگی های مطلوبی مانند عینیت، سهولت اجرا، عملی بودن، سهولت تعبیر و تفسیر، روایی و پایایی برخوردار باشد تا به نتایج درستی منجر شود. در بین این ویژگی ها روائی و پایائی از اهمیت بیشتری برخوردارند.

8.1. اعتبار و روایی (Validity)

روایی پرسشنامه عبارت است از توانایی ابزار مورد نظر در اندازه گیری صفتی که پرسشنامه برای اندازه گیری آن طراحی شده است و شامل روایی صوری، روایی محتوی، روایی سازه، روایی پیش بینی و .... می باشد. در حقیقت پرسشنامه یک ابزار اندازه گیری است که قرار است ویژگی هایی از یک جمعیت را اندازه گیری کند. سوال این است که آیا این ابزار اندازه گیری که برای ارزیابی یک ویژگی در جامعه (مانند تعهد سازمانی) طراحی شده است به چه میزان می تواند این ویژگی را اندازه گیری کند. هر قدر سوالات پرسشنامه ویژگی های مورد نظر را بهتر بسنجند، پرسشنامه دارای روایی بیشتری است. به طور کلی آزمونی دارای روایی است که برای اندازه گیری یک ویژگی کافی و مناسب باشد.

8.2. پایائی (Reliability)

یک سوال اساسی دیگر در مورد پرسشنامه یا هر آزمون دیگری این است که این ابزار اندازه گیری در شرایط یکسان تا چه اندازه نتایج یکسانی بدست می دهد؟ به عبارتی اگر آزمونی را در شرایط یکسان چند بار تکرار کنیم، تقریبا نتایج یکسانی داشته باشد. به طور کلی پایائی یک وسیله اندازه گیری، عمدتا به دقت و کیفیت نتایج حاصل از آن اشاره می کند. یا می توان گفت پایائی به دقت، اعتماد پذیری، ثبات یا تکرار پذیری نتایج آزمون اشاره دارد. برای اندازه گیری پایائی یک پرسشنامه شاخصی به نام ضریب پایائی وجود دارد. این ضریب به اشکال مختلفی محاسبه می شود و مقدار آن بین صفر و یک در نوسان است. این ضریب هر مقدار به یک نزدیک تر باشد، پرسشنامه از پایایی بیشتری برخوردار است.

8.3. رابطه روایی و پایائی

رابطه بین روایی و پایائی را می توان چنین بیان کرد که یک آزمون باید پایا باشد تا بتواند روا باشد. اگر آزمونی در هر بار اجرا روی تعدادی نمونه نتایج مختلفی بدست دهد، آن آزمون یک آزمون پایا نخواهد بود و در واقع هیچ چیز را به درستی اندازه نخواهد گرفت و اگر یک آزمون چیزی را به درستی اندازه گیری نکند، هیچ اطلاعات مفیدی به ما نخواهد داد. برای مثال یک آزمون ریاضی برای اندازه گیری محتوا و هدف های درس تاریخ، روا (مناسب) نیست. اما این آزمون می تواند مطالب ریاضی را که اندازه می گیرد با دقت (به طور پایا) اندازه گیری کند. پس برای این که یک آزمون روا باشد باید نخست پایا باشد. یعنی پایایی شرط روایی است اما روایی برای پایایی ضروری نیست.

8.4. روش های تعیین پایایی

روش های تعیین پایایی متنوع اند که به پاره ای از آنها در زیر اشاره می شود:

8.4.1. روش آلفای کرونباخ (Alpha) برای مشاهده روش همبستگی درونی در پایایی یک پرسشنامه

8.4.2. روش دو نیمه کردن (Split-Half) برای مشاهده روش همبستگی درونی در پایایی یک پرسشنامه

8.4.3. روش گاتمن (Gattman) برای مشاهده حدود پائین و بالای روائی

8.4.4. روش موازی (Parallel) برای مشاهده پایایی دو فرم موازی از یک آزمون

8.4.5. روش موازی اکید (Strict Parallel) در این روش برآورد اعتبار علاوه بر فرض یکسان بودن واریانس های دو آزمایش، تحت فرض یکسان بودن میانگین ها نیز صورت می گیرد.

در استفاده از روش آلفای کرونباخ برای سنجش پایائی پرسشنامه محدوده مقادیر قابل قبول آلفا: بین 0.7 تا 1 عالی ، بین 0.4 تا 0.7 خوب و کمتر از 0.4 ضعیف محسوب می شود.

8.5. روش های تعیین روائی

برای تعیین روائی محتوای یک آزمون از روش های نظری استفاده می شود که بیشتر آنها بر تجربه و نظر خبرگان استوار است. برای ارزیابی روائی سازه، از روش تحلیل عاملی ( Factor Analysis) استفاده می شود.

قابل ذکر است نرم افزار SPSS کلیه امکانات و ابزار های لازم برای سنجش آلفای کرونباخ و تحلیل عاملی را دارا می باشد.

چنانچه در زمینه سنجش آلفای کرونباخ یا روش تحلیل عاملی در نرم افزار SPSS به راهنمائی نیاز دارید، از این سایت مفید که متعلق به آقای میرزاده می باشد بازدید فرمائید. اینجا کلیک کنید.

9. توزیع نهائی پرسشنامه

پس از تدوین پرسشنامه و کنترل کیفیت اولیه تعیین چگونگی توزیع و جمع آوری پرسشنامه مطرح می شود.

برای این کار دو روش متداول است:

9.1. تحویل پرسشنامه ها به پاسخ دهندگان به صورت مستقیم

9.2. پست کردن پرسشنامه ها.

مطالب مرتبط دیگر این وبلاگ با این مطلب:

روش صحیح انتخاب آزمون های آماری

روش تجزیه و تحلیل داده ها

منابع:

1- ابزار گرد آوری داده ها، دکتر مرتضی قوجا زاده

2- www.m-mirzadeh.blogfa.com وبلاگ محمد رضا میر زاده

پنج‌شنبه 26 اردیبهشت‌ماه سال 1392 ساعت 02:39 ب.ظ